Bio je veliki austrougarski koncentracioni logor za Srbe, ali i druge slavenske narode na teritoriji najsevernijeg dela Banata (današnja zapadna Rumunija).
Logor je osnovan po nalogu Bečkog dvora u leto 1914. godine kada su dovođeni uglavnom srbski civili sa teritorije Dalmacije, Dubrovnika, Bosne, Šumadije, Srema,Hercegovine i Pomoravlja... Ove poslove hapšenja Srba radili su Šukcori (specijalnevojne jedinice koju su sačinjavali uglavnom bosanski Hrvati i muslimani).
Logor Arad je bio smešten u Aradskoj tvrđavi, koja je udaljena 215 km od Beograda i 43 kmod Temišvara, a koja je građena krajem 18. veka... Kroz njega je prošlo više hiljada Srba,procenjuje se da je bilo u njemu ukupno internirano oko 20.000 zatvorenika (među njima braća Gavrila Principa - Jovo i Nikola)... Dovođeni su redom civili bez obzira na godine, pol, imovinsko stanje...
Logor Arad spada u najozloglašenije austrougarske logore tokom Prvog svetskog rata.
PRETHODNICA
Kraljevina Srbija je nakon Majskog prevrata 1903. godine potpisala trgovinski sporazum sa SAD, Francuskom i Rusijom, pa je preko luke Solun počela da izvozi svoje proizvode u prekomorske zemlje.
To je dovelo do velikog ekonomskog uspona, a što je zasmetalo Bečkom dvoru koji je gledao u Srbiji velikog suparnika pošto je Srbija u to vreme imala najveću ekonomsku stopu rasta u Evropi. Istovremeno veliki broj Srba je živeo na okupiranim teritorijama Hazburgovaca (Slavonija, Vojvodstvo, Banija, Lika, Baranja, Kordun...).
Vojska kraljevine Srbije je oslobodila svoje južne porobljene teritorije (Raška, Kosovo i Metohija i Vardarska Makedonija) od Turaka u Prvom Balkanskom ratu, tako što su u jesen 1912. godine jedinice pod komandom vojvode Petra Bojovića ostvarile velike pobede kodK umanova, Prilepa i Bitolja, a Treća armija pod komandom generala Božidara Jankovića kod Prištine... i tako definitivno isterale Osmanlije sa Balkana...
Godinu dana posle, odnosno u leto 1913. godine zaštitili su Vardarsku Makedoniju od Bugara u Drugom Balkanskom ratu. Time je srbska nacionalna revolucija nastavljena, započeta još početkom 19. veka od Karađorđa Petrovića i Miloša Obrenovića.
U leto 1914. godine, Austrougarska carevina je iskoristila Vidovdanski atentat odnosno ubistvo austrijskog prestolonaslednika i nadvojvodu Franca Ferdinanda u Sarajevu od pripadnika Mlade Bosne (Gavrilo Princip, Bogdan Žerajić i dr.), kao izgovor da napadne Kraljevinu Srbiju, čime je otpočeo Prvi svetski rat.
Iako postoje netačne tvrdnje da je ubistvo Ferdinanda dovelo do Velikog rata, samim time i stradanja Srba biblijskih razmera, postoje pouzdane informacije da se crno-žutamonarhija spremala za oružani sukob sa Srbijom najmanje 10 godina. U prilog tome govorii neuspela Aneksiona kriza nekoliko leta pre atentata.
Poslata je depeša iz Beča koju nijedna suverena država ne može da prihvati odnosno Julski ultimatum u deset tačaka. Tako je krajem jula 1914. Austrougarska objavila rat srbskoj kraljevini. Crnogorski kralj Nikola I Petrović i ruski car Nikolaj II Romanovodmah su poslali poruke u kome je rečeno da će pomoći Srbima... Isto tako nemački car Vilhem II je sklopio vojni savez sa Bečkim dvorom.
Istovremeno, austrougarske oružane snage su počele po Hercegovini, Vojvodini, Bosni,Slavoniji sa hapšenjima i maltretiranjima srbskog življa i uništavanjem njihove imovine. Cilj je bio prekrajanje granica na štetu malih naroda, gde je Austrougarska želela da svoje zastave zabode na Bosforu.
Situacija u Aradu
Arad je grad na krajnjem severu Banata, odnosno na granici sa oblasti Krišani, na desnoj obali reke Moriš, današnja Rumunija. Nalazi se na 100 m nadmorske visine, na samom istoku Panonske nizije. Klima u Aradu je kontinentalna, topla leta, sa hladnim zimama.
Srbi su u ove krajeve došli seobama u 15. stoleću usled najezde Turaka Osmanlija na Balkan. Ali najveću seobu predvodio je patrijarh Arsenije III Čarnojević krajem 17.stoleća. U tim srbskim seobama Arad je bio poslednja stanica. Oko 100.000 Srba je došlo u Arad.
Štaviše, Srbi su u Aradu bili većina sve do sredine 18. stoleća. Bavili su se trgovinom, zanatstvom, umetnoišću. Bilo je tu i oficira, zadužbinara, publicista.
Svakako da je najveći trag u Aradu ostavio srbski plemić i dobrotvor Sava Tekelija (1761-1842), po profesiji doktor prava (prvi Srbin), a po ubeđenju srbski patriota i zadužbinar. Bavio se uspešno trgovinom. Osnovao je svoju zadužbinu Tekelijanum, u Budimpešti, gde su se školovala deca iz siromašnih porodica, a među njima: Nikola Tesla, Radivoje Kašanin, Isidor Popović... Dok su vaspitači bili: Laza Kostić i Jovan J. Zmaj. Sava Tekelija bio je prvi predsednik Matice Srbske.
Kasnije, posle Karlovačkog mira 1699. godine, počeo je veliki pritisak Rimokatoličkog klera da pokatoliči pravoslavne Srbe, što veliki broj njih nije prihvatio i nastavljene su seobe ka Ukrajini 1750-ih, pa su se zaustavili kod Kijeva, gde su osnovane autonomne oblasti "Slaveno Serbija" i "Nova Srbija".
Iz ove sredine potekle su čitave umetničke dinastije: Tenecki, Aleksići, Janići,Tabakovići...
OSNIVANJE LOGORA
Austrijska carica Marija Terezija je u Aradu gradila vojno utvrđenje 1763-1783 prema projektu bečkog arhitekte Filipa Ferdinanda Herša. Sama aradska tvrđava je imala oblik šestokrake, a oko nje je bila svuda reka Moriš.
Bečki dvor je i pre samih ratnih sukoba sa Srbijom imao planove da napravi koncentracione logore na svojoj teritoriji, koje se graniče sa Srbijom. Tako je pao izbor ina Aradsku tvrđavu, nedaleko Temišvara, gde su jula 1914. godine dovedeni prvi zatvorenici civili u tvrđavu sa područija Bosne.
Kasnije su dovođeni opet civili u avgustu 1914. godine civili iz Mačve i Podrinja, a posle i vojnici Timočke divizije (prvog poziva), koji su loše prošli na Leget polju, kod Sremske Mitrovice, pošto je srbska vojska po nalogu Saveznika morala da otvori Sremsku ofanzivu 6. septembra 1914. godine.
USLOVI U LOGORU
Po svedočenju očevidaca i preživelih logoraša logor Aradska tvrđava je bio pravi pakao za internirane ljude, uglavnom srbske civile. Logoraši su živeli u krajnje nehumanim uslovima na granici izdržljivosti, sa memljivim podzemnim hodnicima i prostorijama, svuda se osećao užasan smrad.Malo osvetljenja je bilo u prostorijama koje su imale malo kvadrata, a puno zatvorenika.
Zimi su se smrzavali, jer su tih godina bile velike hladnoće. Usled očajnih životnih uslova i usled izglađivanja, izbijale su razne zarazne bolesti, pegavi tifus, masovno oboljevanje od tuberkuloze, kada je dnevno umiralo nekoliko desetina ljudi svih uzrasta,dece, žena, odraslih.
Logor u Aradskoj tvrđavi je bio oličenje velike srbske patnje i stradanja. Velika su zlostavljanja činjena bez obzira na uzrast interniraca, mučili su ih žeđu, tukli su ih do smrti, stavljali u okove, žene i devojčice silovali.
Dr Branduša rumunski lekar, koji je bio u prilici da vidi šta se u logoru događa pričao je svom prijatelju advokatu Štefanu Č. Popu, poslaniku u mađarskom parlamentu: -„Gospodine poslaniče, ovo nije logor, ovo je pakao!
Prvo što sam video i upamtio to je mrtva majka sa živim detetom u naručju. To se ne može opisati“.
Usled takvog tretmana samo za prvih sedam meseci, od avgusta 1914. pa do marta 1915. umrlo je više od 1.700 logoraša. Procenjuje se da je u Aradu za četiri ratne godine ubijeno oko 5.000 Srba.
ZATVARANJE LOGORA
Ovaj užasan koncenracioni logor je zatvoren sredinom novembra 1918. godine, po završetku Prvog svetskog rata, kada se Austrougarska raspala (4. novembra) i Nemačka kapitulirala (11. novembra).
Vojnici koji su čuvali stražu su se samo povukli tog dana sa određenih lokcija i otišli svojim kućama.
GODINAMA KASNIJE
Nakon Drugog svetskog rata u aradsku tvrđavu dolaze vojnici Crvene Armije (vojska Sovjetskog Saveza), koji su uništili tragove da su tu nekada bili srbski logoraši. Oni su tvrđavu napustili tek 1957. godine.
Srbski faktor u ovom delu Banata je značajno oslabio u prvoj polovini 1950-ih godina,kada su rumunske vlasti donele odluku o prisilnim deportacijama Srba iz istočnog delaBanata u Baragansku pustinju.
Ovim planskim etničkim čišćenjem preko 40.000 Srba iz 300 naselja, pojas od 25 km prema jugoslavenskoj granici je doveo do toga da Srbi skoro isčeznu.
Ministarstvo kulture Republike Srbije je 2013. godine pokrenulo inicijativu zapodizanje dostojnog spomen obeležja u Aradu.
Jedino obeležje danas u Aradu postoji jeste spomenik aradskim čuvarima (gde je bilo i nešto Srba), koji su umrli od tifusa, koji je harao među logorašima.
PUBLIKACIJE
Ljubomir Stepanov je napisao knjigu "Aradska tvrđava - logor za srbske internirce u Prvom svetskom ratu", koju je krajem 2014. godine objavio Savez Srba u Rumuniji, povodom stogodišnjice početka Velikog rata.
Radio-Televizija Srbije je o logoru Arad snimila dva dokumentarna priloga. Jedan je uradio Branko Stanković za svoju emisiju "Kvadratura kruga"... A drugu je uradio Ljubisav Aleksić za serijal "Trag".
Književnik Slaviša Radovanović iz Požarevca je napisao delo u formi romana: "Srpska kutija šibica - Postoji li Arad?", u kome je radnja smeštena u logor Arad u vreme Velikog rata, a glavni likovi su dva Srbina, jedan zatočenik aradskog logora, a drugi stražar.
ZAKLJUČAK
Austrougarski logor Arad je bio samo jedna karika u genocidnom lancu
koji se na Srbe obrušio tokom druge decenije 20. veka.
Bečki dvor je zajedno sa austrijskim Generalštabom i carskom Vladom sačinio plan o napadu na Srbiju još krajem 19. stoleća, kada su okupirali Bosnu i Hercegovinu nakon Berlinskog kongresa. Videvši da su Balkanski ratovi (1912-1913) iscrpeli Srbsku vojsku, to je iskorišćen Vidovdanski atentat u Sarajevu da bi se nastavio nemački san o Prodoru na Istok, a što je dovelo i do Prvog svetskog rata.
Odmah po otpočinjanju oružanih sukoba u leto 1914. Habzburška monarhija je osnivala čitav niz konc. logora gde su ciljano utamničeni Srbi (vojnici i civili), jer je cilj bio istrebiti slavenske pravoslavne narode. Pored Srba, dovođeni su i Rusi.
Nažalost mnoštvo generacija u našem obrazovnom sistemu nakon 1945. godine nije ni čulo za ove kazamate smrti, a kamoli posetilo neko stratište kao što je i ovaj Aradski logor. Ovo stvara bojazan da se zanemarivanjem kulture pamćenja, srbocid može ponoviti.
Izvor: